By Default

Патрэбны нам свой беларускі камп’ютарны шрыфт

Як вядома, большасць кірыліцкіх шрыфтоў, якімі карыстаюцца беларусы, прыдумана не імі і не для іх. А значыць, яны не прыстасаваны да патрэб беларускай мовы так, як іх належала б прыстасаваць. Якім жа павінен быць нацыянальны беларускі шрыфт?

1. У беларускім шрыфце трэба удзяліць увагу апострафу, каб ён добра спалучаўся з усімі літарамі, не быў занадта малы і не размяшчаўся занадта высока над радком.

2. Літара «і» не павінна быць проста палачкай з кропачкай. Яе трэба рабіць шырэйшай па той прычыне, што яна часта стаіць у канцы слоў і мяняе іх граматычную форму («яблыкам — яблыкамі, верф — верфі»), а таму гэта літара заўсёды павінна быць вельмі добра відна.

3. У нашым шрыфце добра было б зрабіць больш рэзкую розніцу паміж літарай «з» і лічбай «3», бо ў нас ёсць прыназоўнік «з», які часта ўжываецца. З гістарычнага гледзішча, магчыма, найлепш было б, каб у нашым беларускім шрыфце літара «з» выглядала як «ꙁ», пры гэтым хвосцік унізе можна зрабіць зусім малым.

4. Літара «ы» ў беларускай мове — гэта нейкі перажытак, але новую літару партызанскім спосабам замест яе мы завесці не можам. Тады трэба пакуль што проста пісаць літару «ы» не двума асобнымі значкамі, а адным значком (гэта значыць зліць гэтыя два значкі «ь + ı» ў адзін значок-лігатуру). Гэта можна зрабіць ў межах шрыфту. Ужо цяпер ёсць шрыфты, у якім «ы» выступае як лігатура (напрыклад, шрыфт Gosznak1). Наш беларускі шрыфт павінен быць адным з такіх шрыфтоў.

Collapse )

Стан беларускай мовы — горш за vulnerable?

Вырашыў асвяжыць у памяці паняцце мовы пад пагрозай знікнення і знайшоў... Ці не здаецца спадарству, што стан беларускай мовы на адну ці дзве прыступку менш спрыяльны за vulnerable (уразлівы)? Калі зыходзіць з таго, на якой мове ў Беларусі дома гаворыць большасць дзяцей і якая мова вучаецца імі як родная (такі крытэрый класіфікацыі), то тут або "definitely endangered" (ёсць пагроза знікнення), або "severely endangered" (сур'ёзная пагроза).


З англійскай Вікіпедыі:
UNESCO operates with four levels of language endangerment between "safe" (not endangered) and "extinct" (no living speakers), based on intergenerational transfer: "vulnerable" (not spoken by children outside the home), "definitely endangered" (children not speaking), "severely endangered" (only spoken by the oldest generations), and "critically endangered" (spoken by few members of the oldest generation, often
semi-speakers).[5]


З беларускай Вікіпедыі:
Уразлівая На мове размаўляе большасць дзяцей, але яе выкарыстанне можа быць абмежаваным (напрыклад, на мове размаўляюць толькі дома)
Ёсць пагроза знікнення Не вывучаецца дзецьмі як родная мова
Сур’ёзная пагроза Выкарыстоўваецца старэйшымі пакаленнямі; зразумела пакаленню бацькоў, але не выкарыстоўваецца падчас зносін з дзецьмі і паміж сабой


З беларускай тарашкевічнай Вікіпедыі:
Грунтуючыся на практыках успадкоўваньня і перадачы моваў ад старэйшых пакаленьняў малодшым, ЮНЭСКА вылучае чатыры ўзроўні пагрозы:[5]





Уразьлівая: Большасьць дзяцей размаўляе на мове, але яе выкарыстаньне абмежаванае пэўнымі сфэрамі (напрыклад, толькі дома).
Дакладна загрожаная: Дзеці не вывучаюць мову ў сям’і як родную.
Сур’ёзна загрожаная: На мове размаўляюць прадстаўнікі старэйшага пакаленьня: дзядулі і бабулі; і хаця пакаленьне бацькоў разумее мову, яе не ўжываюць для зносінаў адно з адным і зь дзецьмі.



By Default

Параўнанне ранейшага націску з націскам цяперашнім

Першая частка прыкладаў узята з Расійска-беларускага слоўніка Байкова — Некрашэвіча, 1928, другая частка прыкладаў узята са Слоўніка беларускай мовы, 2012.

Быў археалЁг — стаў археóлаг;
астралЁг астрóлаг;
геалЁг геóлаг;
гінэкалЁг гінекóлаг;
заалЁг заóлаг;
ідэалЁг ідэóлаг;
мэтэаралЁг метэарóлаг;
міталЁг міфóлаг;
паталЁг патóлаг;
псыхалЁг псіхóлаг;
рэфлексалЁг рэфлексóлаг;
тэхналЁг тэхнóлаг;
філялЁг філóлаг;
этналЁг этнóлаг.

Звярніце яшчэ ўвагу, што, дарма што ў прадмове да слоўніка ўпамінаецца пра гук [ґ], у тэксце гэты гук ніяк спецыяльна не абазначаецца, таму няма магчымасці з пэўнасцю сказаць, ці словы “археалёг, геалёг, гінэкалёг” так і вымаўляліся, як яны напісаны, ці яны вымаўляліся “археалёґ, ґеалёґ, ґінэкалёґ” і г. д.

Карацей кажучы, наша свяшчэнная нянавісць да такіх дэбільных формаў, як “філёляг” і “геоляг”, выдуманых “філёлягамі” у канцы ХХ стагоддзя, не з’яўляецца нянавісцю да ўласнай спадчыны і застаецца свяшчэннай.

Штучны інтэлект Bing і мова

ChatGPT — чат-бот са ШІ кампаніі OpenAI
ChatGPT — чат-бот са ШІ кампаніі OpenAI

У апошні год-два адмыслоўцы назіраюць за хуткім прагрэсам у галіне штучнага інтэлекту (ШІ), а менавіта вялікіх моўных мадэляў. Гэта вялікія нейронныя сеткі, натрэнераваныя на велізарнай колькасці тэкставых крыніц на англійскай і іншых мовах, навучаныя генераваць асэнсаваныя тэксты, падобныя на тыя, што былі ў іх навучальнай выбарцы.

Collapse )

Onliner па-беларуску

Кароткая нататка: Onliner абяцае самыя цікавыя матэрыялы публікаваць на мове. І яны ўжо маюць там з дзясятак артыкулаў.

Каб застацца ў тэме суполкі, скажу, што тэксты напісаны добрай мовай, відаць праца карэктара. Нават дачапіцца няма да чаго.

By Default

Не аўтобус, а аўтабус

Агенцыя “Тэроль” падае: У адным з мястэчак стопніцкага павету, келецкага ваяводзтва, адбываўся кярмаш, куды адзін селянін прывёў каня на прадаж, каб за атрыманыя грошы купіць крыху адзеньня. Праз доўгі час дарэмна селянін шукаў купца. Ніхто больш як 5 зл. не даваў за каня. Тады селянін пусьціўся на такую штуку: вытаргаваў у гандляра шапку за 7 зл., а не маючы грошаў аддаў у застаў каня, абяцаючы зараз-жа прынясьці грошы. Праз некалькі гадзін гадляр шапак зразумеў, што яго селянін ашукаў, аддаючы каня за шапку. Дзеля таго-ж, што конь яму ня быў патрэбны, завёў яго на рынак скуль адыходзілі аўтабусы. Там знайшоў спазьніўшагася пасажыра, каторы, замест плаціць за начлег у месьце, адкупіў каня за 6 зл. і паехаў конна да дому. Пасьля гэтага конь яму быў непатрэбны, а не маючы чым карміць, пусьціў каня самапас у сьвет. Кошт каня быў роўны плаце за праезд аўтабусам (“Шлях”, № 1 (4), 12 лістапада 1933 г.).

1. Як відавочна з кантэксту, выдзеленыя жоўтым колерам фрагменты – гэта акалічнасці прычыны, выражаныя дзеепрыслоўнымі зваротамі. Ці дазваляе афіцыйная граматыка ўжываць такія канструкцыі? А чаму не? У ёй пішацца, што “адасобленыя акалічнасці прычыны выражаюцца дзеепрыслоўямі цяперашняга часу незакончанага трывання і дзеепрыслоўямі прошлага часу закончанага трывання”. Адасобленыя акалічнасці прычыны ёсць? Ёсць. Дзеепрыслоўі цяперашняга часу незакончанага трывання ёсць? Ёсць. Ну і ўжывайце на здароўе, замест гэтых доўгіх неэканомных канструкцый “а паколькі ён не меў грошай, то...”, “а паколькі ён не меў чым карміць каня, то...” і г. д. Тым больш што доктар Ян Станкевіч не благаслаўляў слова “паколькі”.

2. Як мы бачым, у крыху свабаднейшай Польшчы слова “замест” магло быць у беларускай мове злучнікам. А праклятыя жыдабальшавікі ў БССР прымусілі яго стаць толькі прыназоўнікам. І цяпер мы, карыстаючыся гэтым іхнім афіцыйным стандартам, вымушаны пісаць не “замест плаціць”, а “замест таго, каб плаціць”. На два словы больш. Вось што бальшавізм пракляты нарабіў.

3. Доктар Ян Станкевіч ужываў “аўтабус”, “аўтабусны”. Здорава знайсці пацвярджэнне, што гэта не нейкая штучная форма, а ўжывальная і расава правільная беларуская.
  • Current Music
    C. C. Catch - Strangers By Night

The Ўэб

Сёння вялікае свята ва ўсяго прагрэсіўнага чалавецтва: 25 снежня 2021 года ў космас адпраўлены магутны тэлескоп, які будзе назіраць за самымі далёкімі галактыкамі, за экзапланетамі побач з суседнімі зоркамі, за касмічнымі целамі ў поясе Койпера нашай Сонечнай сістэмы. Паўгода James Webb Space Telescope будзе рухацца ў пункт Лагранжа L2, актываваць і тэставаць свае сістэмы, то пажадаем яму шчаслівай дарогі!

The James Webb Space Telescope
The James Webb Space Telescope

А пішу я гэтую нататку, каб падказаць як слушна перадаецца на пісьме яго назва:

тэлескоп Джэймса Ўэба.

Такі спосаб запісу, праз пачатковую літару «Ў», дыктуецца галоўным правілам беларускай пісьмовай мовы: як чуецца, так і пішацца. Усе выняткі з гэтага правіла павінны быць абгрунтаваныя і выяўным чынам запісаныя ў Правілах беларускай арфаграфіі.

Таксама трэба зазначыць, што мы пішам адну літару «б» на канцы слова, бо падвоеныя зычныя ў запазычаных словах перадаюцца ў беларускай мове адной літарай.

By Default

Не «падчас», а «ў часе»

Некалі даўно я ўжо пісаў пра тое, што не люблю слова «падчас». Гаворка тут не ідзе пра тую звярыную, сатанінскую нянавісць, якую я адчуваю да некаторых іншых слоў (напрыклад, «распавядаць» або «сыходзіць»), але... Ну... Гэта яўна нейкае падазронае слова, якое знойдзеш толькі ў пяцітомным тлумачальным слоўніку (у меншых, у тым ліку ТСБЛМ, яно азначае «часам, у асобныя прамежкі часу», як у сказе «Яму падчас бывае вельмі сумна»; у невялікім велікаруска-беларускім слоўніку для школьнікаў Грабчыкава (1991) «падчас» гэта «иногда, подчас; кое-когда, временами»). Яшчэ больш падазрона, што папулярнасць гэтага прыназоўніка падскочыла параўнальна нядаўна.

Не ўжываў гэты прыназоўнік і доктар Ян Станкевіч. Ужываць ён раіў выраз «у часе». А доктар Ян Станкевіч абы-чаго не параіць.

Да нядаўняга часу я лічыў, што «у часе» — гэта выраз, характэрны толькі для чыстай, высокай мовы Станкевіча, а гэты ваш афіцыйны стандарт загадвае ўжываць «у час». І ведаеце што? Я памыляўся.

Давайце паглядзім у слоўнікі:

Пяцітомны тлумачальны слоўнік паведамляе, што ў час значыць «своечасова, у патрэбны момант». Як у сказах «Калі бульбу ў час выбраць, засцерагчы ад марозу, вады, дык хапала сабе і скаціне» або «Не ў час разбуджанае дзіця плакала, залівалася слязьмі». Як цікава. А мо нешта іншае сказана ў велікаруска-беларускім слоўніку? Не, ён гэта пытанне абмінае. Але беларускі выраз «ў час» знаходзім у ім як варыянт перакладу прыслоўя «вовремя».

А што ж «у часе»? Ці ўжываўся гэты выраз укладальнікамі пяцітомнага слоўніка? О так! Пры гэтым не толькі як прыклад, узяты з мастацкай літаратуры, а нават у саміх азначэннях слоў! Глядзіце самі:

ВІСЕЦЬ — 3. Быць або здавацца нерухомым у часе палёту ці руху.
СІРТАКІ — Групавы танец па матывах грэчаскіх народных мелодый, тэмп якога ў часе яго выканання паступова паскараецца.
УКІПЕЦЬУ часе варкі паменшыцца ў аб’ёме.

І г. д. Прыкладаў можна знайсці больш. Відаць, гэты выраз не трапіў у слоўнік проста з нечага недагляду, і з гэтай банальнай прычыны яго папулярнасць нашмат меншая, чым можна было б чакаць.

Якую ж выснову можна зрабіць? Такую, што выраз «у часе» двойчы благаслаўлёны. Благаславіў яго доктар Ян Станкевіч, і благаславіў яго ТСБМ. Прыназоўнік «падчас» — толькі аднойчы благаслаўлёны (і яшчэ благаславенне гэта малаякаснае: меншыя слоўнікі (у тым ліку ТСБЛМ) яго ігнаруюць), а вось выраз «у час» ужываць з такім значэннем і Станкевіч, і ТСБМ благаславіць адмовіліся.

Карацей кажучы, выкарыстоўваючы «ў часе», добра зробіце.

Моўная норма бароніць мову праз сувязь з людзьмі

Моўная норма, якая сфарміравана абстрактна ў імя самой мовы без сувязі з людзьмі, гэта рух да смерці мовы і яе музеіфікацыі. Пра якую сувязь з людзьмі гаворка? Найперш варта ўзгадаць, што натуральная мова – гэта сродак зносін між людзьмі ў пэўнай грамадзе і што ў слоўніках яна паяўляецца ПАСЛЯ таго, як людзі на ёй гавораць фактычна. Гэта яе спісвалі ў слоўнікі з людзей, а не людзі счытвалі яе са слоўнікаў. Яшчэ сувязь з людзьмі – гэта чытанне напісанага людзьмі, слуханне прамоўленага і спетага людзьмі. А яшчэ адзін пласт – гэта мэтанакіраванае навучанне ў разгалінаванай асветнай сетцы. 
 
Таму сінтэз самай прыгожай і "выкшталцонай" моўнай нормы паводле нейкіх ідэалістычных мадэляў ніяк не бароніць мову, а служыць толькі мастацкаму і вынаходніцкаму пачуццю адпаведнага творцы, калі ігнаруе сувязь з людзьмі. Бо здаровае жыццё ў мове – гэта зносіны ў грамадзе, чытанне літаратуры, слуханне песень, прагляд п'ес і кіно ды навучанне ў школе. Калі стварыць самую фантастычную моўную норму, але яна будзе існаваць толькі ў слоўніку, але НЕ ў грамадзе, НЕ ў кнігах, НЕ ў п'есах і кіно і НЕ ў школах, то гэта адарваная ад жыцця задума і адрыў ад жыцця самой мовы. 
 
А, можа, каб не дапускаць скажэння сваёй мовы іншымі, спачатку навучыцца дысцыпліне ў выкананні існых правіл, з-за парушэння якіх адбываецца скажэнне? А можа, пачаўшы прыбіраць забруджванні, знайсці момант, з якога яны пачалі з'яўляцца, а не церці мову да дзірак ці, інакш кажучы, скідваць тлушч да анарэксіі і выступення рабрын? А можа, калі задумваеш толькі ачысціць, спыніцца своечасова і не пераходзіць на пластычную хірургію і еўгеніку? 
 
А моўная норма, набліжаная да жыцця, будзе той, пры якой яна звязана з прыроджанымі носьбітамі, з сучаснай творчасцю на беларускай мове і з адукацыяй на беларускай мове. Астатняе – фантастычны кібернетычны арганізм. 
By Default

Я ўсё яшчэ ненавіджу «Нашу ніву»

Я не чытаю навіны, але адзін чужаземец (не называйце чужаземцаў брыдкім неалагізмам «замежнік») задаў пытанне пра сітуацыю ў Беларусі. Трэба было адказаць, і я ўспомніў пра існаванне сайта «Нашай нівы». І там на працягу пары хвілін:

ірваць чалавечыя і роднасныя сувязі (Роднасныя? Гэта мовы бываюць роднасныя, а раз гаворка пра сувязі, заснаваныя на сваяцтве, то мо сваяцкія?);

апошні план паратунку Рэчы Паспалітай (Гэта ж не пра вынік дзеяння, а пра само дзеянне, так? Плануюць, як будуць ратаваць. Ну і «план ратавання» тады.);

яна можа астуджаць дамы (Ну пастаўце сабе спелчэкер. Хаця можна па-старому ў слоўнік зазірнуць: не «астуджаць», а «астуджваць». Або «студзіць».);

гэта значыцца, што ён [часопіс] арыентаваны на... (Што гэта за брыдкі мутант? Гэта павінна быць ці звычайная фраза з дзейнікам і выказнікам «гэта значыць», ці пабочнае слова «значыцца».).

Я не шукаў гэтыя словы спецыяльна, а проста правёў пару хвілін на сайце.

Літаратары павінны навучыцца моўна думаць па-беларуску. Яны павінны абудзіць у сабе або пастарацца ўспрыняць (калі не давялося мець яе змалку) беларускую моўную стыхію. Бо калі гэтага не будзе, яны будуць, як і цяпер, шкодзіць нацыянальнай форме культуры. (Кузьма Чорны)

Шкодзіць. Шкодзіць. ШКОДЗІЦЬ.

Праўду сказаць, тое, пра што пісаў Кузьма Чорны, не тычыцца сучасных нашаніўцаў. Ён пісаў пра «вышэйшы пілатаж». А «Наша ніва» яшчэ не адарвалася ад зямлі. За трыццаць гадоў існавання. І замест таго, каб вучыць сваіх чытачоў мовы, яна псуе ім кроў дурнымі памылкамі. Цьху!